"Tình huống" dùng trong trường hợp giả sử một sự việc có thể xảy ra, hoặc một sự việc xảy ra trong thời gian rất ngắn. Ví dụ:
- Trong tình huống xảy ra cháy nổ, bạn nên dùng thang bộ chứ không dùng thang máy.
- Nếu gặp tình huống bị lạc trong rừng, bạn sẽ làm gì?
- Trong tình huống tranh chấp bóng, thủ môn đã phạm lỗi.
- Máy quay đã ghi lại được tình huống va chạm giao thông giữa hai xe.
Một từ nữa cũng đồng nghĩa với "tình huống", có thể dùng thay thế là "trường hợp".
"Hoàn cảnh", thường dùng để nói về sự việc kéo dài hơn, ít thay đổi, là nguyên nhân có thể dẫn đến những sự việc, hậu quả khác. Ví dụ:
- Hoàn cảnh gia đình anh ta rất nghèo.
- Cô ta sinh ra trong hoàn cảnh chiến tranh, đất nước bị chia cắt.
- Nếu đặt tôi vào hoàn cảnh của bạn, chắc tôi cũng không biết làm gì khác.
"Tình hình" dùng để chỉ trạng thái của một sự việc diễn ra trong thời gian dài và thường hay thay đổi.
- Tình hình an ninh trật tự ở địa bàn này không tốt.
- Tình hình thời tiết đang diễn biến bất thường.
- Tình hình học tập của bạn gần đây thế nào?
"Tình trạng" cũng dùng để chỉ trạng thái hiện tại của một việc. (Không phải lúc nào cũng mang nghĩa tiêu cực).
- Chiếc xe này cũ, nhưng còn trong tình trạng tốt, không bị hư hỏng gì.
- Tình trạng của bệnh nhân đang diễn biến theo hướng tích cực.
"Tình trạng"/"tình hình" có thể dùng thay cho nhau trong nhiều trường hợp. Thường khi nói về sự vật, con người, những thứ có thể nhìn thấy, ta dùng "tình trạng", còn về sự việc trừu tượng, ta dùng "tình hình". Nhưng đặc biệt, trường hợp nói về trạng thái của sự vật, sự việc ở thời điểm cố định, không có tính tiếp diễn, ta không dùng "tình hình". Ví dụ:
- Có thể nói: "Tình hình/tình trạng của bệnh nhân đang diễn biến theo hướng tích cực."
- Nhưng không dùng: "Chiếc xe này còn trong tình hình tốt." mà phải dùng "Chiếc xe này còn trong tình trạng tốt."